„Ruda Kejla” noblisty Izaaka Baszewisa Singera opowieść o miłości większej niż życie?

Ruda Kejla” to pierwszy polski przekład powieści noblisty Izaaka Baszewisa Singera. Wydana nakładem wydawnictwa Fame Art! 21 listopada 2022 r. w dniu urodzin pisarza).

Publikowana była w odcinkach, w latach 1976-1977, w magazynie „Forverts” (Nowy Jork). Tłumaczenia z języka jidysz dokonał Krzysztof Modelski, zachowując przy tym autentyczny, ludowy klimat języka i jego bogactwo stylistyczne. Dodane komentarze, słownik pojęć oraz posłowie tłumacza wzbogacają lekturę, dając światło na kulturowe i historyczne tło, w którym rozgrywa się powieść.

 

 

„Był rok 1911, sześć lat po rewolucji 1905 roku. Strajkujący i zamachowcy dopięli swego – car Mikołaj II nadał konstytucję. Ale Pierwsza Duma się rozpadła, więc wybrano Drugą Dumę, a potem Trzecią. Zarówno w Rosji, jak i w Polsce partie były skłócone. W Rosji do pogromów podjudzali „sojusznicy”, a w Polsce do bojkotu żydowskiego handlu nawoływali narodowcy. Setki tysięcy chłopaków i dziewczyn przekradało się przez granicę do Prus lub Galicji, by stamtąd udać się do Ameryki i szukać szczęścia po drugiej stronie oceanu. Od lat, tydzień w tydzień,  w gazetach żydowskich politycy porównywali Półwysep Bałkański do beczki prochu. Zapowiadali nie tylko wojnę Serbii, Bułgarii i Czarnogóry z Turcją, ale też wojnę między Rosją a Niemcami. Zmarł doktor Herzl, lecz syjoniści co roku, podobnie jak wcześniej, zwoływali kongres. Socjaliści z kolei pisali w swych proklamacjach, że syjonizm to czysta fantazja, a robotnicy żydowscy, zamiast śnić o jakimś kraju, który jest niemal pustynią, a na dodatek mieszkają w nim Arabowie, powinni walczyć o socjalizm tam, gdzie żyją. Poza tym sułtan Abdul Hamid nigdy nie da zgody na osadnictwo.

W melinie na Krochmalnej 6 nie czytano jednak żadnych gazet i nie zajmowano się polityką. Pamiętano wszakże napaść socjalistów na półświatek, kiedy to czerwoni bojów karze wdarli się do burdeli, pobili kurwy, podarli pościel, popodbijali oczy i połamali żebra, ale od tego minął już  kawał czasu. Część z bojówkarzy trafiła na Syberię, paru powieszono na Cytadeli. Wielu innych zginęło podczas krwawej środy”.

 Udokumentowana w  powieści żydowska społeczność Warszawy jest dość spora, w większości biedna i bardzo religijna w której, jak w każdej innej, istnieje półświatek, kryminaliści i prostytutki.  Odnajdziemy zatem w powieści mieszankę żydowskich wierzeń, koncepcji z Kabały, opisy  przestrzegania codziennych micw, takich jak modlitwy, tefilin, przestrzeganie koszerności i szabatu.

„Wszystko bierze się z nauki Tory” — stwierdziła Kayla. „Studiują Gemarę i wyostrzają swój intelekt”.

Sporą część fabuły zajmuje też motyw ideologicznej walki między wiarą a religią o racjonalność. Tradycje żydowskiego życia według Tory, autor ukazał, jednak tylko po to, aby przeciwstawić się Bogu za niesprawiedliwość na świecie i dominującą beznadzieję z powodu nierówności społecznych, skutków kapitalizmu i rodzących się idei, jak komunizm czy anarchizm. Gdzieś pośrodku jest człowiek ze swoim indywidualnym bytem, wrażliwością, celami, marzeniami oraz tradycjami wielopokoleniowymi. Czytając książkę poczujemy ducha Tołstoja czy Dostojewskiego, a także książek filozoficznych. Singer, jak wiadomo, był wielkim wpływem Schopenhauera, Barucha Spinozy, Immanuela Kanta i Friedricha Nietzschego.

„Bunem wyczytał w jakiejś książce, że według filozofa Schopenhauera współczucie jest istotą etyki. Nie rozum, jak twierdził Spinoza, a współczucie, współodczuwanie z wszystkim co żyje i czuje. Tak, to się zgadza – pomyślał Bunem. – Dlatego nie mogę być ani socjalistą, ani anarchistą. Nie można równocześnie współczuć i rzucać bombę, która może trafić w niewinnego człowieka. Istotą współczucia jest założenie,  że każdy człowiek jest niewinny.”

„Ruda Kejla” to jednak przede wszystkim  ekscytująca i zarazem niepokojąca historia Kejli, pięknej, rudowłosej prostytutki, która walczy o lepsze życie, jej męża Jarmego, drobnego złodziejaszka i handlarza kobietami oraz jej kochanka Bunema, intelektualisty, niespełnionego malarza.  Kejla ucieka od męża i spotyka syna rabina. Brum, młody mężczyzna, u którego hormony pracowały w godzinach nadliczbowych, zadłuża się w Kejli, pomimo, że ma narzeczoną Salcię (aktywistę anarchistyczną). Rodzi się między nimi zależność. Ona mu się całkowicie poddaje, bo szuka ratunku przed swoim losem,  on zaś zaspokaja swoje pożądanie seksualne. Kaila to nie tylko prostytutka. Ma marzenia i aspiracje. Pamięta dom swojej matki z dzieciństwa,  chce być zapisana w księdze życia, modlić się w synagodze, świętować radosne święta, ubić kurczaka w Jom Kipur. Jest gotowa zrobić wszystko, by uwolnić się od haniebnej pracy.

Izzak Baszewis Singer również uciekł z Polski do Ameryki. Na decyzję wpływ miała niepewna sytuacja finansowa i narastające nastroje antysemickie w sąsiednich Niemczech. Będąc jeszcze w Warszawie, z pomocą swego brata Izraela Jehoszui Singera, również pisarza, wstąpił do Związku Literatów i Dziennikarzy Żydowskich  i tam odkrył swoje literackie powołanie. Dom jego rodziców był domem bardzo religijnym (ojciec był rabinem). Matka miała silny charakter i nie umiała okazywać miłości. To zaważyło na jego związkach z kobietami, które doprowadzały go do szaleństwa, a on je. Z Rachelą Szapiro miał nieślubnego syna, z którym pojednanie przyszło dopiero po wielu latach, pobytu w Ameryce. Do końca nie wiadomo, ile tych literackich flirtów i romansów miało rzeczywiście miejsce w jego życiu, gdyż jak sam twierdził: „Sztuka jest kłamstwem, które mówi prawdę”.

Kiedy w 1935 roku przybył do Nowego Jorku bez przyjaciół, pieniędzy i znajomości języka, jego stan psychiczny nie był w najlepszej kondycji.  Przez pierwszą dekadę pobytu w Ameryce pisał niewiele. Przeżywał kryzys twórczy spowodowany szokiem cywilizacyjnym i niepewnością. Z początku pomagał mu brat Jehoszua, potem spotkał wdowę po rzeźbiarzu Maurice’u Dikarze, ale największa zmiana w jego życiu nastąpiła, gdy poznał Almę, z którą się ożenił. Alma Hyman Wasserman pochodziła z innego środowiska niż jego własne. Urodziła się w zasymilowanym domu w Monachium, była wykształcona i mówiła po angielsku. To z jej pomocą wrócił do pisania, a jego powieść „Rodzina Muszkatów” – o warszawskich Żydach, drukowana w odcinkach od 1945 roku, stała się początkiem sukcesów literackich.  W 1943 r. pisarz przyjął obywatelstwo amerykańskie i już nigdy nie chciał wrócić do Polski, którą nazywał „cmentarzem żydowskiego narodu”. Izrael Baszewis Singer otrzymał Nagrodę Nobla w wieku 76 lat, został też przyjęty do Amerykańskiego Instytutu Sztuki i Literatury, jako jedyny pisarz nie piszący w języku angielskim.  Wszystkie swoje książki napisał w dobrze mu znanym języku – jidysz, który rozumiała i czytała większość Żydów w Europie Wschodniej i Stanach Zjednoczonych w tamtym czasie. Książki Baszewisa zostały przetłumaczone na wiele języków, a niektóre z nich doczekały się adaptacji teatralnych, kinowych i telewizyjnych.

„Ruda Kejla” to opowieść o miłości większej niż życie?

Zakończenie powieści jest niejasne. W komentarzu tłumacza Krzysztofa Modelskiego czytamy, że prawdopodobnie jest nie skończona. To do czytelnika należy decyzja, jak potoczyły się losy bohaterów… Kejli, Bunema, Jarmego… Z analizy twórczości Singera wiemy, że czasami kończył fabułę swoich opowiadań zgubą, gdy jego bohaterowie nie mają szansy na ucieczkę przed narzuconym im losem („Krótki piątek”) ani przed grzechami i poddaniem się złemu („ Papież Zejdł ”), ale są też opowieści, na końcu których bohater znajduje wytchnienie i spokój (np. „Mali szewcy”).

*** Izaak  Baszewis Singer, jeden z najwybitniejszych pisarzy jidysz i dokumentalistów świata żydowskiego w Polsce i Ameryce; urodził się 21 listopada 1902 r. w Leoncinie, mieszkał w Warszawi. J, a potem w Ameryce, zmarł 4 lipca 1991 w Miami. Napisał wiele opowiadań i powieści, m.in.. Szatan w Goraju”, „Rodzina Muszkatów”, „Sztukmistrz z Lublina”, „Niewolnik”, „Dwór”, „Golem”, „Wrogowie”, „Szosza” czy „Pokutnik”, a także tomy opowiadań: „Gimpel Głupek”, „Spinoza z ulicy Rynkowej”, „Seans i inne opowiadania”, „Moc Światła”, „Śmierć Matuzalema”. Ponadto tomy wspomnień, m.in.: „Urząd mojego ojca” i „Miłość i wygnanie”. Laureat Nagrody Nobla.